‘‘เนกฺขมฺมํ อธิมุตฺตสฺส, ปวิเวกญฺจ เจตโส;

อพฺยาปชฺชาธิมุตฺตสฺส, อุปาทานกฺขยสฺส จฯ

‘‘ตณฺหากฺขยาธิมุตฺตสฺส , อสมฺโมหญฺจ เจตโส;

ทิสฺวา อายตนุปฺปาทํ, สมฺมา จิตฺตํ วิมุจฺจติฯ

‘‘ตสฺส สมฺมา วิมุตฺตสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;

กตสฺส ปฏิจโย นตฺถิ, กรณียํ น วิชฺชติฯ

‘‘เสโล ยถา เอกคฺฆโน, วาเตน น สมีรติ;

เอวํ รูปา รสา สทฺทา, คนฺธา ผสฺสา จ เกวลาฯ

‘‘อิฏฺฐา ธมฺมา อนิฏฺฐา จ, นปฺปเวเธนฺติ ตาทิโน;

ฐิตํ จิตฺตํ วิปฺปมุตฺตํ [วิมุตญฺจ (ก.) มหาว. 244; กถา. 266], วยญฺจสฺสานุปสฺสตี’’ติฯ ปฐมํ;

2. ผคฺคุนสุตฺตํ

[56] เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา ผคฺคุโน [เผคฺคุโน (ก.), ผคฺคุโณ (สี. สฺยา.)] อาพาธิโก โหติ ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโนฯ อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อายสฺมา, ภนฺเต, ผคฺคุโน อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโนฯ สาธุ, ภนฺเต , ภควา เยนายสฺมา ผคฺคุโน เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติฯ อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวนฯ อถ โข ภควา สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโต เยนายสฺมา ผคฺคุโน เตนุปสงฺกมิฯ อทฺทสา โข อายสฺมา ผคฺคุโน ภควนฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํฯ ทิสฺวาน มญฺจเก สมโธสิ [สมญฺโจปิ (สี. สฺยา. ปี.), สํ ธู อี = สมโธสิ]ฯ อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ ผคฺคุนํ เอตทโวจ – ‘‘อลํ, ผคฺคุน, มา ตฺวํ มญฺจเก สมโธสิฯ สนฺติมานิ อาสนานิ ปเรหิ ปญฺญตฺตานิ, ตตฺถาหํ นิสีทิสฺสามี’’ติฯ นิสีทิ ภควา ปญฺญตฺเต อาสเนฯ นิสชฺช โข ภควา อายสฺมนฺตํ ผคฺคุนํ เอตทโวจ –

‘‘กจฺจิ เต, ผคฺคุน, ขมนียํ กจฺจิ ยาปนียํ? กจฺจิ เต ทุกฺขา เวทนา ปฏิกฺกมนฺติ, โน อภิกฺกมนฺติ; ปฏิกฺกโมสานํ ปญฺญายติ, โน อภิกฺกโม’’ติ? ‘‘น เม , ภนฺเต , ขมนียํ น ยาปนียํฯ พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปญฺญายติ, โน ปฏิกฺกโมฯ

‘‘เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, พลวา ปุริโส ติณฺเหน สิขเรน มุทฺธนิ [มุทฺธานํ (สี. ปี.)] อภิมตฺเถยฺย [อภิมฏฺเฐยฺย (สฺยา.)]; เอวเมวํ โข เม, ภนฺเต, อธิมตฺตา วาตา มุทฺธนิ [หนนฺติ (สี. ปี.), โอหนนฺติ (สฺยา.)] อูหนนฺติฯ น เม, ภนฺเต, ขมนียํ น ยาปนียํฯ พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปญฺญายติ, โน ปฏิกฺกโมฯ

‘‘เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, พลวา ปุริโส ทฬฺเหน วรตฺตกฺขณฺเฑน สีสเวฐนํ ทเทยฺย; เอวเมวํ โข เม, ภนฺเต, อธิมตฺตา สีเส สีสเวทนาฯ น เม, ภนฺเต, ขมนียํ น ยาปนียํฯ พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปญฺญายติ, โน ปฏิกฺกโมฯ

‘‘เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, ทกฺโข โคฆาตโก วา โคฆาตกนฺเตวาสี วา ติณฺเหน โควิกนฺตเนน กุจฺฉิํ ปริกนฺเตยฺย; เอวเมวํ โข เม, ภนฺเต, อธิมตฺตา วาตา กุจฺฉิํ ปริกนฺตนฺติฯ น เม, ภนฺเต, ขมนียํ น ยาปนียํฯ พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปญฺญายติ, โน ปฏิกฺกโมฯ

‘‘เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, ทฺเว พลวนฺโต ปุริสา ทุพฺพลตรํ ปุริสํ นานาพาหาสุ คเหตฺวา องฺคารกาสุยา สนฺตาเปยฺยุํ สมฺปริตาเปยฺยุํ; เอวเมวํ โข เม, ภนฺเต, อธิมตฺโต กายสฺมิํ ฑาโหฯ น เม, ภนฺเต, ขมนียํ น ยาปนียํฯ พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปญฺญายติ, โน ปฏิกฺกโม’’ติฯ อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ ผคฺคุนํ ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสตฺวา สมาทเปตฺวา สมุตฺเตเชตฺวา สมฺปหํเสตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามิฯ

อถ โข อายสฺมา ผคฺคุโน อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต กาลมกาสิฯ ตมฺหิ จสฺส สมเย มรณกาเล อินฺทฺริยานิ วิปฺปสีทิํสุฯ อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ

เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อายสฺมา, ภนฺเต, ผคฺคุโน อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต กาลมกาสิฯ ตมฺหิ จสฺส สมเย มรณกาเล อินฺทฺริยานิ วิปฺปสีทิํสู’’ติฯ

‘‘กิํ หานนฺท, ผคฺคุนสฺส [เผคฺคุนสฺส อานนฺท (ก.)] ภิกฺขุโน อินฺทฺริยานิ น วิปฺปสีทิสฺสนฺติ! ผคฺคุนสฺส, อานนฺท, ภิกฺขุโน ปญฺจหิ โอรมฺภาคิเยหิ สํโยชเนหิ จิตฺตํ อวิมุตฺตํ อโหสิฯ ตสฺส ตํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปญฺจหิ โอรมฺภาคิเยหิ สํโยชเนหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํฯ

‘‘ฉยิเม, อานนฺท, อานิสํสา กาเลน ธมฺมสฺสวเน [ธมฺมสวเณ (สี.)] กาเลน อตฺถุปปริกฺขายฯ กตเม ฉ? อิธานนฺท, ภิกฺขุโน ปญฺจหิ โอรมฺภาคิเยหิ สํโยชเนหิ จิตฺตํ อวิมุตฺตํ โหติฯ โส ตมฺหิ สมเย มรณกาเล ลภติ ตถาคตํ ทสฺสนายฯ ตสฺส ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ, เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติฯ ตสฺส ตํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปญฺจหิ โอรมฺภาคิเยหิ สํโยชเนหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติฯ อยํ, อานนฺท, ปฐโม อานิสํโส กาเลน ธมฺมสฺสวเนฯ

‘‘ปุน จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุโน ปญฺจหิ โอรมฺภาคิเยหิ สํโยชเนหิ จิตฺตํ อวิมุตฺตํ โหติฯ โส ตมฺหิ สมเย มรณกาเล น เหว โข [โน จ โข (ก.)] ลภติ ตถาคตํ ทสฺสนาย, อปิ จ โข ตถาคตสาวกํ ลภติ ทสฺสนายฯ ตสฺส ตถาคตสาวโก ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ, เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติฯ ตสฺส ตํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปญฺจหิ โอรมฺภาคิเยหิ สํโยชเนหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติฯ อยํ, อานนฺท, ทุติโย อานิสํโส กาเลน ธมฺมสฺสวเนฯ

‘‘ปุน จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุโน ปญฺจหิ โอรมฺภาคิเยหิ สํโยชเนหิ จิตฺตํ อวิมุตฺตํ โหติฯ โส ตมฺหิ สมเย มรณกาเล น เหว โข ลภติ ตถาคตํ ทสฺสนาย, นปิ ตถาคตสาวกํ ลภติ ทสฺสนาย; อปิ จ โข ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ เจตสา อนุวิตกฺเกติ อนุวิจาเรติ มนสานุเปกฺขติฯ

ตสฺส ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ เจตสา อนุวิตกฺกยโต อนุวิจารยโต มนสานุเปกฺขโต ปญฺจหิ โอรมฺภาคิเยหิ สํโยชเนหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติฯ อยํ, อานนฺท, ตติโย อานิสํโส กาเลน อตฺถุปปริกฺขายฯ

‘‘อิธานนฺท , ภิกฺขุโน ปญฺจหิ โอรมฺภาคิเยหิ สํโยชเนหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ โหติ, อนุตฺตเร จ โข อุปธิสงฺขเย จิตฺตํ อวิมุตฺตํ โหติฯ โส ตมฺหิ สมเย มรณกาเล ลภติ ตถาคตํ ทสฺสนายฯ ตสฺส ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ…เป.… พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติฯ ตสฺส ตํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา อนุตฺตเร อุปธิสงฺขเย จิตฺตํ วิมุจฺจติฯ อยํ, อานนฺท, จตุตฺโถ อานิสํโส กาเลน ธมฺมสฺสวเนฯ

‘‘ปุน จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุโน ปญฺจหิ โอรมฺภาคิเยหิ สํโยชเนหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ โหติ, อนุตฺตเร จ โข อุปธิสงฺขเย จิตฺตํ อวิมุตฺตํ โหติฯ โส ตมฺหิ สมเย มรณกาเล น เหว โข ลภติ ตถาคตํ ทสฺสนาย, อปิ จ โข ตถาคตสาวกํ ลภติ ทสฺสนายฯ ตสฺส ตถาคตสาวโก ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ…เป.… ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติฯ ตสฺส ตํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา อนุตฺตเร อุปธิสงฺขเย จิตฺตํ วิมุจฺจติฯ อยํ, อานนฺท, ปญฺจโม อานิสํโส กาเลน ธมฺมสฺสวเนฯ

‘‘ปุน จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุโน ปญฺจหิ โอรมฺภาคิเยหิ สํโยชเนหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ โหติ, อนุตฺตเร จ โข อุปธิสงฺขเย จิตฺตํ อวิมุตฺตํ โหติฯ โส ตมฺหิ สมเย มรณกาเล น เหว โข ลภติ ตถาคตํ ทสฺสนาย, นปิ ตถาคตสาวกํ ลภติ ทสฺสนาย; อปิ จ โข ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ เจตสา อนุวิตกฺเกติ อนุวิจาเรติ มนสานุเปกฺขติฯ ตสฺส ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ เจตสา อนุวิตกฺกยโต อนุวิจารยโต มนสานุเปกฺขโต อนุตฺตเร อุปธิสงฺขเย จิตฺตํ วิมุจฺจติฯ อยํ, อานนฺท, ฉฏฺโฐ อานิสํโส กาเลน อตฺถุปปริกฺขายฯ อิเม โข, อานนฺท, ฉ อานิสํสา กาเลน ธมฺมสฺสวเน กาเลน อตฺถุปปริกฺขายา’’ติฯ ทุติยํฯ

3. ฉฬภิชาติสุตฺตํ

[57] เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเตฯ อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ปูรเณน, ภนฺเต, กสฺสเปน ฉฬภิชาติโย ปญฺญตฺตา – กณฺหาภิชาติ ปญฺญตฺตา, นีลาภิชาติ ปญฺญตฺตา, โลหิตาภิชาติ ปญฺญตฺตา, หลิทฺทาภิชาติ ปญฺญตฺตา, สุกฺกาภิชาติ ปญฺญตฺตา, ปรมสุกฺกาภิชาติ ปญฺญตฺตาฯ

‘‘ตตฺริทํ , ภนฺเต, ปูรเณน กสฺสเปน กณฺหาภิชาติ ปญฺญตฺตา, โอรพฺภิกา สูกริกา สากุณิกา มาควิกา ลุทฺทา มจฺฉฆาตกา โจรา โจรฆาตกา พนฺธนาคาริกา เย วา ปนญฺเญปิ เกจิ กุรูรกมฺมนฺตาฯ

‘‘ตตฺริทํ, ภนฺเต, ปูรเณน กสฺสเปน นีลาภิชาติ ปญฺญตฺตา, ภิกฺขู กณฺฏกวุตฺติกา เย วา ปนญฺเญปิ เกจิ กมฺมวาทา กฺริยวาทาฯ

‘‘ตตฺริทํ, ภนฺเต, ปูรเณน กสฺสเปน โลหิตาภิชาติ ปญฺญตฺตา, นิคณฺฐา เอกสาฏกา ฯ

‘‘ตตฺริทํ, ภนฺเต, ปูรเณน กสฺสเปน หลิทฺทาภิชาติ ปญฺญตฺตา, คิหี โอทาตวสนา อเจลกสาวกา ฯ

‘‘ตตฺริทํ, ภนฺเต, ปูรเณน กสฺสเปน สุกฺกาภิชาติ ปญฺญตฺตา, อาชีวกา อาชีวกินิโยฯ

‘‘ตตฺริทํ, ภนฺเต, ปูรเณน กสฺสเปน ปรมสุกฺกาภิชาติ ปญฺญตฺตา, นนฺโท วจฺโฉ กิโส สํกิจฺโจ มกฺขลิ โคสาโลฯ ปูรเณน, ภนฺเต, กสฺสเปน อิมา ฉฬภิชาติโย ปญฺญตฺตา’’ติฯ

‘‘กิํ ปนานนฺท, ปูรณสฺส กสฺสปสฺส สพฺโพ โลโก เอตทพฺภนุชานาติ อิมา ฉฬภิชาติโย ปญฺญาเปตุ’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘เสยฺยถาปิ, อานนฺท, ปุริโส ทลิทฺโท อสฺสโก อนาฬฺหิโก, ตสฺส อกามกสฺส พิลํ โอลคฺเคยฺยุํ – ‘อิทํ เต, อมฺโภ ปุริส, มํสญฺจ ขาทิตพฺพํ, มูลญฺจ อนุปฺปทาตพฺพ’นฺติฯ เอวเมวํ โข, อานนฺท, ปูรเณน กสฺสเปน อปฺปฏิญฺญาย เอเตสํ สมณพฺราหฺมณานํ อิมา ฉฬภิชาติโย ปญฺญตฺตา, ยถา ตํ พาเลน อพฺยตฺเตน อเขตฺตญฺญุนา อกุสเลนฯ

‘‘อหํ โข ปนานนฺท, ฉฬภิชาติโย ปญฺญาเปมิฯ ตํ สุณาหิ, สาธุกํ มนสิ กโรหิ; ภาสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ปจฺจสฺโสสิฯ